“Şimdi Bana Kaybolan Mesleğimi Geri Verseler”

Birçoğumuzun adını bile duymadığı, ne işe yaradığını bile bilmediği birçok meslek dalı teknolojinin gelişmesiyle birlikte tarihin tozlu sayfalarına karıştı ve isimlerine ancak ansiklopedilerde rastlanıyor.

Adlarını bile duymadığımız küfecilik, külekçilik, çerçilik,  keçecilik, semercilik ve daha saymakla bitiremeyeceğimiz birçok meslek,  bir zamanlar Anadolu’da geçim kaynağı olarak yapılan ve en revaçta olan mesleklerdendi.

Zamanla teknolojik gelişmelere yenik düşen ve geçmişin altın bileziği olarak adlandırılan bu mesleklerden birisi de külekçilik.  Bal, yoğurt, yağ, pekmez, süt gibi gıda maddelerini saklamaya ve taşımaya yarayan kulplu veya kulpsuz olarak kullanılan çember şeklindeki tahta kovaya verilen mutfak aletinin ismidir Külek.

“Destanlara konu oldu ama…”

Sessizce hayatımızdan çıkıp gitti, yoğurtların, peynirlerin, pekmezlerin damaklarda tat bırakan o sağlıklı kabı.  Destanların ilk anlatıcısı olan Dede Korkut’ta, “Sabahleyin yerinden kalkar, elini yüzünü yıkamadan dokuz bazlama ile bir külek yoğurt bekler, doyuncaya kadar tıka basa yer” diyerek küleği hikayelerinde konu edinmiştir zamanında.

Gümüşhane’nin Kürtün ilçesinin Kırgeliş köyünde yok olmaya yüz tutmuş küleği zorlukla da olsa  yaşatmaya çalışan 59 yaşındaki Ali Köse’ye rastlıyoruz.

Yıllardan beri külek yaptığı, sobanın ısıttığı sıcacık odada karşılıyor bizi.  Baba mesleği olan küleği 9 yaşından beri yaptığını söyleyen Köse, “Bu meslek bana babamdan kaldı. Babam da benim gibi küçük yaşlarda başlamış bu işe, o da kendi babasından öğrenmiş, babam da dedesinden derken, bu silsile böyle devam ediyor” diye konuştu.

Köse, eskiden gıdaların bozulmaması için buzdolabı yerine kullanılan ve ağaçtan yapılan külekte saklanılan yoğurdun, peynirin tadının başka hiçbir yerde bulunamayacağını vurguladı.

Külek yoğurdunun tadı başka yerde yok

Külekte yoğurt, peynir, çökelek, pekmez gibi gıda ürünlerinin korunduğunu belirten Köse, “Küleğe konulan gıdalar daha sağlıklı, doğaldır. Günümüzde bu gıdalar plastik kaplara konuluyor bu da hiç sağlıklı değil.  Özellikle yoğurdun tadını daha lezzetli veriyor. Çünkü yoğurdun acı suyunu ağaç çekip alıyor.  Küleklerde satılan yoğurt özelliğini korur ve insanlara ayrı bir damak zevki sunar. Tahta küleklere konulan ve buradan tüketilen yoğurdun diğer kaplarda bekletilen yoğurtlara göre tüketim süresi daha uzundur ve bu sürede yoğurt özelliğini kaybetmez” dedi.

“Alın terimiz kuruyor”

Külekçiliğin eskiden insanların evlerine ekmek götürmek için yaptıkları mesleklerden biri olduğunu belirten Köse, “Her haneden 1-2 kişi külek yapardı. Çünkü geçim kaynağıydı. Ama şimdi unutuldu, çoğu kimse ‘külek ne’ diye sorsan bilmez bile. Geçmişin mesleğiydi bu ama şimdi çocuk “Ben külekçi olacağım” dese “O da ne,  mühendis, doktor, pilot, teknisyen olmak varken nereden çıktı bu Külekçi, ne iş yapar” diyerek tepki verilir” diyor ve ekliyor “Alın teri döktüğümüz meslek kuruyup gidiyor.”

“Benim çocuklardan öğrenen yok”

Kendisinin, babasından öğrendiği külek yapmayı şimdi çocuklarının öğrenmediğini ifade eden Köse, “Benim çocuklardan öğrenen yok.  Bu mahallede 3 kişi bu işi yapıyoruz.  Ben de geçim kaynağı olduğu için değil, sadece talep olursa külek yapıyorum. Trabzon ve Giresun illerinde göçer yaylacılıkta hayvancılık önemli olduğu için bunlara talep çok, kendi ilimizde ise hemen hemen talep yok.”

“Hayvancılık olmayan yerde satış olmuyor”

Küleğin yanı sıra ayrıca tereyağı çıkarmak için sütün, yoğurdun içinde çalkalandığı kap veya makine olan yayık da yapan Köse, külek gibi yayık üretiminin de azalmasını ise şu cümlelerle açıklıyor:  “Bunun üretiminin bu kadar düşmesinin sebebi elektrikli yayıklar oldu. Bunların bu kadar satış olmamasının yegane sebebi hayvancılık olmayan yerde satış olmuyor. Hem hayvancılığın azalması, hem de elektrikli süt makinalarının ve elektrikli yayıkların çıkması normal ağaç yayıklara olan talebi azalttı.”

“Baba mesleği ölmesin”

Külek ustası Ali Köse’nin yanından ayrılırken söylediği son sözler ise, “Bu mesleğin ölmemesi, yaşatılması için gençlerin ilgi göstermesini, bu sanatı öğrenmesini isterim. Baba sanatı bu çünkü. Yapan da faydalanır, karşıdaki de faydalanır” oluyor.

 Külek Nasıl Yapılır?

Külek yapımında beyaz dut, siyah dut, sultani söğüt ve ceviz ağacından elde edilen kereste kullanılır. Hızarlarda ince tahtalar haline getirilen malzemenin bir yüzü marangoz rendesi ile perdahlanır. Perdahlanan taraf küleğin dış yüzüne getirilir. Daha sonra bu tahtalar marangoz boyası ile boyanır. Boyama işleminde genellikle ceviz rengi tercih edilir. Boyanan tahtalar ıslatılır ve tahtaların iyice ıslandığına kanaat getirilince bu iş için özel yapılmış, yüzeyi geniş talaş mangallarının üzerinde ısıtılır. Bu işlem sırasında ahşap iyice yumuşatılmış olur ve bu sayede külek yapılırken ahşabın kırılmadan eğilip bükülmeye hazır hale gelmesi sağlanır. Tahtalar kol gücü ile çevrilen, merdaneli, gövdesi ahşaptan yapılmış ilkel bir makineden geçirilerek kıvrık hale getirilir. Bu makinenin içeride dönen merdanesinin dış yüzeyi mutfak rendesinin yüzeyi gibi tırtıklı ve demirdendir. Bu sayede ahşabı merdane içinde kaydırmadan kıvırmaya yarar. Bu demir yüzeyi tırtıklı merdanenin etrafını çevreleyen yarım ay şeklindeki bölüm ise ahşaptandır. Islanan ve mangallarda ısıtılan tahtalar bu iki merdane arasından sıkıştırılarak geçirilir.