ORTA ASYA’DAN GELEN SANAT: ZİLLİ KİLİM

ORTA ASYA’DAN GELEN SANAT: ZİLLİ KİLİM

Orta Asya'dan başlayıp günümüze kadar gelen ve sadece bu şirin ilçeye has zilli kilimler ekonomiye katkı sağlıyor. Genç kızların duygularını yansıttığı, el emeği göz nuruyla dokunan kilimler, adeta bir kültür mirası olarak gelecek nesillere aktarılıyor. Kelkit Kaymakamlığınca yapılan projeler, Halk Eğitim Merkezinde açılan kurslarda bu sanatı öğrenen genç kızlar, Kelkit'e has bir dokuma türü olan zilli kilimleri göz alıcı şekilde ilmek ilmek örüyor.

Orta Asya'dan günümüze kadar geldiği kabul edilen zilli kilimler Kelkit'te yaşatılıyor. Farsça 'kilim' demek olan 'zilu', günümüz Türkçesine 'zili' ya da 'zilli' olarak geçmiş. Eski Türklerde "halı, çeçim, şili, zili" adlarıyla kullanılan bu kilimleri, Selçuklu Türklerinin de bölge üzerinde dokudukları rivayet ediliyor.

Zilli kilim, Kelkit'e has bir kültür ve sanat eseri olarak ün yaptı. 40-50 yıl öncesine kadar çok yaygın olarak dokunup kullanılmasına rağmen, son yıllarda unutulmaya yüz tutmuş, yörede kaybolmakta olan zilli kilim dokumacılığı, Kaymakamlığın "Zilli Kilim Projeleri" ile yeniden hayat buldu.

ZİLLİ KİLİMİN ÖZELLİKLERİ

Tarihçesi oldukça eskiye dayanan Kelkit zilli kilimleri, çözgü ipleri dahil tamamen koyun yününden imal ediliyor. İplikler bütünüyle elde eğilmekte olup, makine ipi kullanılmıyor. İplikler yüzde 100 kök boyayla kaynatılmak suretiyle renkler elde ediliyor. İp boyama esnasında kimyasal hiçbir katkı maddesi kullanılmadığından renklerde akıtma ve solma olmuyor, canlılığını sürekli olarak koruyor. Dokumalar tek taraflı yapılıyor ve tek yüzü kullanılıyor. Kök boya elde edilen bitkiler arasında labada (evelik) nane, karamuk, sığır kuyruğu, kuşburnu, sumak, soğan, ceviz, eğreti otu, sütleğen, meşe, çivit otu, kara lahana, kızamık kökü, papatya, mazı, ezentere, palamut, kekik, ada çayı, böğürtlen, karayemiş, ekşi elma ve sumak üzümü bulunuyor.

SAF KOYUN YÜNÜNDEN YAPILIYOR

Kilim dokumada kullanılan saf koyun yünleri yörede iğ denilen aletle eğrilerek yumak haline getiriliyor ve boyanmak üzere sarılarak kelep haline getiriliyor. Boyamaya hazır hale getirilen ipliler tamamen doğal bitki kökleri kullanılarak boyanıyor. Boyanmış iplikler usta öğreticiler nezaretinde ilçe merkezinde ve köylerde açılan kurslarda genç kız ve kadınlar tarafından dokunuyor. Kursları başarıyla bitiren ve evinde üretim yapmak isteyen vatandaşlara da tezgah ve malzeme verilerek dokuma yaptırılıyor. Dokunan bütün ürünler Kaymakamlık tarafından kalite kontrol yapılarak ücreti karşılığında teslim alınıyor.

SANAT DEĞERİ TAŞIYOR

Önceki yıllarda sadece ilçe merkezinde açılan kurslar ilçeye bağlı köylerde de açılarak yüzlerce genç kız ve kadınların zilli kilim örmeyi öğrenmesi sağlandı.

Zilli kilimler önceleri tek parça halinde ve çok büyük ebatta üretilmesine rağmen, seccade tipleri de günümüze ulaşan kıymetli ve nadir ürünlerden. Ayrıca eskiden çuval olarak dokunan zilli kilim motifleri günümüzde sanat değeri taşıyan eserler olarak adlandırılıyor.

ÇEŞİTLENDİRME YAPILDI

Günümüzde zilli kilim dokumacılığında, ölçüleri isteğe göre değişen kilim, yolluk, heybe, kırlent, duvar süsleri, nazarlık ve seccade olarak da ürün çeşitlendirilmesine gidildi. Kilimlerde kurbağacık, karanakış, beşfırlam, eğri zincir, çerçeve, ger diye adlandırılan motifler kullanılıyor.

Kelkit kilimi, kirkitli dokumalar sınıfından zili dokuma tekniğiyle dokunan bir kilim türüdür. Zili kilimin kökeni Orta Asya Türklerine dayanmaktadır. Türkçede kilim sözcüğü, “tüysüz bir halı” anlamında kullanılmaktadır. Orta Asya Türk tarihi konusunda yapılan araştırmalara göre o dönemlerde kilimin uzun ve tüylüsüne “Zilu” denirdi. “Zilu” kelimesi Türkçe ağız ve şive farklılıkları sonucu zamanla değişerek günümüze “Zili veya Zilli kilim” olarak ulaşmıştır.  Zilli kilimin Kelkit’e gelişi ise Selçuklu Türklerinin 1058 yılında Erzurum, Erzincan, Kelkit dolaylarını istila etmesiyle olmuştur. Kelkit zili dokumasından kilim, seccade, heybe, çorap gibi eşyalar dokunmaktadır.

Özel eğitimden geçmiş usta elemanlarca kirmanla (iğ) eğilerek kök boyası ile boyanmış saf yün iplerle el tezgahların da dokunmuş olması, tamamen doğal malzeme ve el emeği kullanılmasıdır. Kilimler Kelkit Kaymakamlığı Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü bünyesinde görülebilir ve satın alınabilir.

İbrahim Özdemir