GÜMÜŞHANE HALK İNANIŞLARI

Yıkamada kullanılan malzemelerle ilgili olanlar;

Cenaze yıkamada, sabunlu suyla köpürtülmüş lif kullanılır (Torul). Lif olarak eskiden yün (Kürtün Taşlıca Köyü) ya da kendir (Merkez Keçikaya Köyü) kullanılırken sonradan bazıları yine yün (Merkez Keçikaya Köyü) bazıları da sünger (Kürtün Taşlıca Köyü, Merkez Keçikaya Köyü) kullanmaya başlamıştır. Yıkamada kullanılan yün, yastıktan çıkarılır (Merkez Keçikaya Köyü). Yıkama iki kişi tarafından yapıldığı için iki kalıp sabun kullanır. Cenazenin üstünden bir şey alıp verilmez (Merkez Keçikaya Köyü). Cenaze yıkanırken bazı yerde belden üst bölgede ayrı, belden aşağıda ayrı kalıp sabun kullanılır (Kelkit Akdağ Köyü). Cenazenin üzerine su dökülürken, su baştana ayağa doğru dökülür; geriye döndürülmez (Kelkit Akdağ Köyü).

Yıkamada, yıkayan kişiler önüne peştamal bağlanır (Köse Salyazı Beldesi, Kelkit Akdağ Köyü, Şiran Dumanoluğu Köyü), ayağına çizme giyer (Kelkit Akdağ Köyü). Yıkarken (Kelkit Akdağ Köyü), taharet verirken eline eldiven giver (Köse Salyazı Beldesi, Kelkit, Merkez Keçikaya Köyü, Torul, Kelkit

Akdağ Köyü, Şiran Dumanoluğu Köyü). Taharet ve yıkamada kullanılan eldiven ayrı olur. Eldiven olarak, bezden dikilen eldivenler (Merkez Keçikaya Köyü, Şiran Kırıntı Köyü) ya da plastik eldivenler (Torul, Kelkit, Kelkit Akdağ Köyü) kullanılır. Plastik eldivenler son yıllarda yaygınlaşmıştır. Taharet vermede kullanmak için bezden iki eldiven hazırlanır (Merkez Keçikaya Köyü, Şiran Kırıntı Köyü).

Cenaze, yıkama tahtasına yatırıldıktan sonra üstüne çarşaf (Kürtün Taşlıca Köyü, Merkez Keçikaya Köyü, Köse Salyazı Beldesi, Kelkit, Şiran Kırıntı Köyü, Kelkit Akdağ Köyü) ya da peştamal (Şiran Dumanoluğu Köyü) örtülür. Ölünün üstüne örtülen çarşaf "sitil bezi" (Merkez Keçikaya Köyü, Şiran Kırıntı Köyü) ya da "sitir bezi" (Köse Salyazı Beldesi) olarak adlandırılır. Bez, erkek cenazede göğüsten diz kapağına kadar (Torul), kadında çene altından dize kadar (Merkez Keçikaya Köyü), boyundan ayaklara kadar (Köse Salyazı Beldesi), göğüsten ayaklara kadar (Kelkit Akdağ Köyü) uzanır ya da sadece t mahrem bölgesini kapatır (Şiran Dumanoluğu Köyü).

Yıkamanın yapılışı;Yıkama tahtasına yatırılan ve üzerine çarşaf örtülen cenazeye önce su dökülür (Torul, Merkez Keçikaya Köyü). Taharet ve abdest aldırılır (Kürtün Taşlıca Köyü, Torul, Merkez Keçikaya Köyü, Kelkit, Kelkit Akdağ Köyü, Şiran Dumanoğlu Köyü, Şiran Kırıntı Köyü). Taharet ve abdest bir defa (Kürtün Taşlıca Köyü, Torul, Şiran Dumanoluğu Köyü) ya da iki defa (Köse Salyazı Beldesi, Merkez Keçikaya Köyü, Kelkit Akdağ Köyü, Şiran Kırıntı Köyü) aldırılır. Taharet ve abdestin iki defa yapılması halinde, ilki yıkamaya başlamadan (Köse Salyazı Beldesi, Merkez Keçikaya Köyü, Kelkit Akdağ Köyü), ikincisi üçüncü yıkamadan önce (Köse Salyazı Beldesi) ya da sonra (Merkez Keçikaya Köyü, Kelkit Akdağ Köyü, Şiran Kırıntı Köyü) aldırılır. Bazı yerde yıkama başlangıcında üç defa taharete bakılır (Kelkit, Şiran Dumanoluğu Köyü) ve taharet bölgesine "abdest bezi" konur. Yıkama bitiminde de abdest bezi kontrol edilir, kirlenmişse değiştirilir (Kelkit).

Taharet ve abdest aldırıldıktan sonra cenazenin sabunlu lifle yıkanmasına geçilir. Sabunlaması yapılırken başı, sağ ve sol yanları, tüm vücudu ovularak yıkanır (Kürtün Taşlıca Köyü, Köse Salyazı Beldesi, Torul, Merkez Keçikaya Köyü, Kelkit, Şiran Dumanoluğu Köyü, Şiran Kırıntı Köyü). Her uzvu üçer defa yıkanır ve cenaze bol suyla durulanır (Köse Salyazı Beldesi, Torul, Merkez Keçikaya Köyü, Kelkit, Şiran Kırıntı Köyü).

Geçmişte kaldığı söylenen bir bilgi, cenazenin 7 defa sabunlamasının yapılması gerektiği şeklindedir (Kürtün Taşlıca Köyü). Yıkama bitiminde, isteyenler (Kelkit Akdağ Köyü) ya da cenaze yakınları (eltisi, kaynanası, vb.) "hakkımızı helal ettik" (Kürtün Taşlıca Köyü, Köse Salyazı Beldesi), "hakkını helal et" diyerek (Kelkit) birer ibrik (Kürtün Taşlıca Köyü, Köse Salyazı Beldesi), iki saplı (Merkez Keçikaya Köyü) ya da iki helke (Şiran Kırıntı Köyü) helalleşmek için (Şiran Kırıntı Köyü, Şiran Dumanoluğu Köyü) su dökerler. Cenaze kadınsa, erkek yakınlarının yerine de su dökülür. (Şiran Kırıntı Köyü). Bazı yerde evlatları cenazenin ayaklarını yıkar (Şiran Dumanoluğu Köyü). Dışarıdan gelen cenaze geldiği yerde yıkanmışsa tekrar yıkanmaz (Kürtün Taşlıca Köyü, Kelkit) ya da isteyen tekrar yıkar (Kelkit Akdağ Köyü).

Yıkamadan artan suyla, cenazenin yatağı, çarşafları, yıkama sırasında kullanılan örtüler (Torul, Merkez Keçikaya Köyü, Kelkit, Kelkit Akdağ Köyü), üstünden çıkan elbiseleri (Kelkit, Kelkit Akdağ Köyü, Şiran Dumanoluğu Köyü) vb. yıkanır. Bunlar, cenaze evinin komşuları tarafından (Torul, Merkez Keçikaya Köyü, Kelkit Akdağ Köyü) ya da cenaze yıkayanlar tarafından (Kelkit) yıkanır. Ölünün ruhunun, temas ettiği bu eşyalarda kaldığı, ruhu üstünde kalmasın diye de hemen bu eşyaların yıkandığı belirtilmiştir (Merkez Keçikaya Köyü, Kelkit).

Cenaze suyuyla ilgili bir diğer pratik, cenaze suyunun rahatlatıcı ve bazı rahatsızlıklarda sağaltım amacıyla kullanılmasıdır. Cenaze suyundan artanla el-yüz yıkanmasının kişiye "yeğnilik" (Şiran Dumanoluğu Köyü), rahatlık ve şifa sağlayacağına (Merkez Keçikaya Köyü), ölünün ruhunun vurduğu kişileri kendine getireceğine (Kelkit) ve bunun sevap olduğuna (Köse Salyazı Beldesi) inanılır. Bu nedenle isteyenler (Kelkit, Merkez Keçikaya Köyü, Kürtün Taşlıca Köyü) ya da herkes (Şiran Dumanoluğu Köyü) elini-yüzünü yıkar (Kelkit, Merkez Keçikaya Köyü, Şiran Dumanoluğu Köyü), abdest alır (Şiran Dumanoluğu Köyü, Kürtün Taşlıca Köyü). Ölümün yarattığı etki nedeniyle pek kendinde olmayan birinin başına, cenaze suyundan dökülmesi halinde o kişinin kendine geleceği söylenir. Bu uygulamanın başarılı olması da, başına su dökülen kişinin, sudan, cenaze suyu diye tiksinmesiyle ilişkili görülür (Merkez Keçikaya Köyü). Hasta olan, dizi ağrıyan kişiler, cenaze suyuyla yıkanır ya da ağrıyan yerlerine (baş, diz vb.) cenaze suyundan dökülmesiyle şifa bulunacağı umulur (Torul). "Basuk" olan yani yürüyemeyen (Şiran Kırıntı Köyü), gelişemeyen çocuklar (Şiran Dumanoluğu Köyü), cenazenin yıkandığı teneşirde "çimdirilirse" çocukların iyileşeceğine inanılırken (Şiran Kırıntı Köyü) bu uygulama sonradan kalkmıştır (Şiran Dumanoluğu Köyü).

Yıkama işlemi tamamlanan cenaze, hiç kullanılmamış havlu (Köse Salyazı Beldesi) ya da çarşafla (Köse Salyazı Beldesi, Şiran Kırıntı Köyü) kurulanır (Köse Salyazı Beldesi). Başı havluyla, vücudu çarşafla da kurulanabilmektedir (Şiran Kırıntı Köyü). Bazı yerde de cenaze, altına bir çarşaf, üstüne bir başka çarşaf olmak üzere iki çarşafla kurulandıktan sonra başka bir kuru çarşafın üzerine alınır (Kelkit). Cenaze kurulamada kullanılan döşek çarşafıyla ilgili bir adlandırma "döşek çarı" şeklindedir (Köse Salyazı Beldesi).

Cenaze yıkamada hizmeti geçenler; Cenaze yıkamada hizmeti geçenlere hediye ve daha çok da para verilmesi geleneği yaygındır. Bununla beraber cenaze sahibinin maddi durumu uygun değilse para verilmez (Kelkit) ya da cenaze sahibi para verse de bazıları para almaz (Torul, Kelkit Akdağ Köyü). Cenazede hizmeti olanların emeğinin karşılanması  amacıyla  yerine   getirilen  uygulamalar   şöyledir:   Cenazeyiyıkayanlara (Kürtün Taşlıca Köyü, Merkez Keçikaya Köyü, Kelkit, Şiran Kırıntı Köyü, Kelkit Akdağ Köyü, Şiran Dumanoluğu Köyü, Köse Salyazı Beldesi), cenaze suyunu getirene (Merkez Keçikaya Köyü, Şiran Dumanoğlu Köyü), cenazeye su döken iki kişiye (Köse Salyazı Beldesi), hizmet edenlere (Şiran Dumanoluğu Köyü) para verilir. Para miktarı, 5-10 TL (Köse Salyazı Beldesi), 10-30 TL (Kürtün Taşlıca Köyü, Merkez Keçikaya Köyü), 20-50 TL arasında (Şiran Kırıntı Köyü, Şiran Dumanoluğu Köyü) değişir. Merkez Keçikaya Köyü'nde eskiden, kişi, kendisi için verilecek parayı sağlığında hazırlar emanete verirmiş.

Para dışında, cenaze yıkayanlara (Şiran Kırıntı Köyü, Kelkit), cenazeye su getirenlere, cenazenin kefeni tutanlara kına, başörtüsü (yazma, tülbent), sabun, terlik ya da en az dört çift lastik ayakkabı (Kelkit), peştamal (Kelkit, Şiran Kırıntı Köyü) vb. verilir. Köse Salyazı Beldesi'nde cenaze yıkayanlara eskiden, cenazenin üstüne örtülen sitir bezi, peştemal, sabun vb. verilirken bu uygulama sonradan kaldırılmıştır.

Kaynak: Gümüşhane Valiliği Yayınları